موضوع روایی و پایایی آن است که ابزار (وسیله) جمع آوری اطلاعات در پژوهش، باید از دقت و اعتبار ونیز اعتماد لازم برخوردار باشد.
به عبارتی، ابزاری را که پژوهشگر برای گردآوری اطلاعات انتخاب کرده است باید هم دارای ویژگی روایی (اعتبار) و هم پایائی (اعتماد) باشد.
با ابزار غیردقیق، نارسا و نامعتبر، پژوهشگر نمی تواند داعیه سنجش خصوصیت یا ویژگی های نمونه مورد نظر در پژوهش خود را داشته باشد.
در نتیجه، موضوع اصلی آن است که در این قسمت وی باید ادله منطقی و قابل پذیرش هم از روایی و هم پایایی ابزار خود به تفکیک، در پایان نامه گزارش کرده و دفاع نماید.
دقت شود که روایی باید با توجه به نظر خبرگان و کارشناسان تأمین شود و پایایی، وابسته به نمونه است و باید روی نمونه اجرا تا بتوان ضرایب مربوطه را استخراج کرد.
این دو خصیصه ناشی از آن است که نشان دهد، نمره گذاری و ارزش عددی یک آزمون، از عینیت برخوردار است و نمرہ ای که به به یک عملکرد آزمودنی داده می شود، ; قضاوت شخص نمره دھندہ از محقق، مستقل است.
به عنوان مثال پرسشنامه به عنوان ابزار گردآوری اطلاعات، مجموعه سؤالات (گویه هایی) است که مانند ترازوئی برای توزین و اندازه گیری متغیرها به کار می روند.
در نتیجه پرسشنامه یا آزمون (به عنوان یکی از ابزار سنجش) باید هم خصوصیت روایی و هم پایایی داشته باشد.
برای تأمین از این دو خصیصه، پژوهشگر چند گزینه دارد:
الف) استفاده از پرسشنامه یا آزمون استاندارد
پژوهشگر می تواند به روایی و پایایی دیگر پژوهشگران استناد نماید.
منظور از «پرسشنامه استاندارد» پرسشنامه ای است که به واسطه یک پژوهشی و باهدف ساخت پرسشنامه به دنیای علم معرفی شده باشد، به طوری که شواهد روان سنجی و مورد تأیید بودن این پرسشنامه در قالب یک مقاله علمی - پژوهشی یا مقاله بین المللی ارائه گردیده باشد.
برخی پژوهشگران از پایان نامه نیز به عنوان مرجع استاندارد بودن پرسشنامه در پژوهشهای خود استفاده می نمایند.
به طور کلی استفاده از سؤالات استاندارد، به دو علت مرجح است:
اول آنکه، روایی و ویژگیهای روان سنجی این سؤالات مستدل تر است.
دوم آنکه، امکان مقایسه نتایج با یافته های سایر پژوهشگران فراهم می شود.
سوم، در برخی شرایط و موقعیتهای مشابه پژوهشی، از تدوین مجدد پرسشنامه و صرف وقت، جلوگیری می کند.
ب) تأمین و گزارش روایی و پایایی پرسشنامه مورد استفاده گاه به علت نبود پرسشنامه استاندارد، خود محقق می تواند روایی و نیز پایایی آن را شخصاً تأمین و گزارش کند (در پژوهش هایی از نوع توصیفی، همبستگی و پیمایشی به دلیل اینکه بر پایه نگرش سنجی است، مقیاس ها کاربرد زیادی دارد.
ج) استناد به نتایج دیگران در گزارش
در حالت و گزینه سوم در مورد پرسشنامه استاندارد، بهتر است علاوه بر استناد به نتایج روایی (اعتبار) و پایایی (اعتماد) دیگران، نتایج به خصوص پایایی که خود پژوهشگر نیز به دست آورده را نیز ارائه کند.
درباره پرسشنامه محقق ساخته ونیز استاندارد، تأمین روایی و پایایی ابزار، ضروری است.
بدیهی است درباره پرسشنامه محقق ساخته چون آزمون استاندارد نیست، لذا تامین روایی و سپس پایایی آن، به طور خاص توصیه می شود که بالتبع بخشی از وقت پژوهشگر، مصروف به آن خواهد شد.
توجه: درباره پرسشنامه های استاندارد، از آنجا که اجرای پرسشنامه یا آزمون در محیطهای متفاوت انجام میگیرد، ارائه شواهد پایایی چون وابسته به نمونه است، ضروری است.
عوامل متعددی بر میزان روایی و پایایی یک ابزار مؤثر است.
به طور کلی تعریف نشدن اصطلاحات که باعث برداشتهای متفاوت از یک واژه می شود، عدم توجیه پرسشگران و نیز ازمودنیها، عدم تجانس و همگونی پاسخ گویان در مرحله نمونه گیری، تغییر شرایط و زمینه های اجرای پرسشگری از نظر زمان و مکان، وضعیت ظاهری و درونی ابزار مانند تعدد سؤالات و غیره باعث کاهش روایی و پایایی می شوند.
اما روش های هم برای افزایش این دو خصیصه مهم ابزار پژوهشی، وجود دارد.