۱. نمونه گیری خوشه ای یک مرحله ای
در نمونه گیری خوشه ای یک مرحله ای، عمل نمونه گیری با استفاده ازخوشه فقط یک مرتبه و در مرحله اول، انتخاب و عناصر خوشه های انتخاب شده استفاده می شود.
۲. نمونه گیری خوشه ای چند مرحله ای
نمونه گیری خوشه ای چند مرحله ای، شکل گسترش یافته نمونه گیری خوشه ای است.
در این روش، جامعه مورد نظر به چندین لایه مرتبه بندی تقسیم می شود، به طوری که لایه های بزرگتر لایه های کوچکتر را در بر می گیرد.
پژوهشگر از میان لایه های بزرگتر چند لایه را به صورت تصادفی انتخاب میکند و در مرحله بعدی از زیر مجموعه های لایه های انتخاب شده، چند زیر مجموعه را به صورت تصادفی انتخاب می کند.
عمل نمونه گیری از لایه ها تا رسیدن به کوچکترین واحد نمونه گیری ادامه می یابد.
بطور خلاصه در این روشی، افراد و عناصر اصلی بیش یک مرحله (چند مرحله) انتخاب می شود و در طی مرحله ها برای انتخاب عناصر یک از خوشه های انتخاب شده از فن نمونه گیری تصادفی استفاده میشود.
در نمونه گیری خوشه ای چند مرحله ای، در مرحله اول «خوشه ها» انتخاب و بعد در مرحله دوم هر خوشه «افراد» به تصادف انتخاب می شوند.
مثلاً در مثال قبلی میتوان ابتدا چند سازمان (خوشه) را به طور تصادفی انتخاب و سپس از بین هر سازمان، چند «واحد سازمانی» را معین کرد و سپس از بین واحدهای سازمانی، «افراد نمونه» از هر واحد را به طور تصادفی انتخاب نمود.
دقت شود در اینجا همان رویکرد نمونه گیری خوشه ای انجام شده، لیکن نحوه عمل به صورت مرحله به مرحله است.
یعنی ابتدا انتخاب سازمان، بعد واحد سازمانی و در نهایت انتخاب افراد مورد نظر، یا اگر هدف انتخاب دانش آموزان پایه پنجم در یک منطقه آموزش و پرورش باشد، مراحل شامل سیر سلسله مراتبی دبستان ها، کلاسها و در نهایت دانش اموزان خواهد بود.
یا اگر پژوهشگر بخواهد از میان نواحی جمعیتی یک شهر بزرگ، نمونه انتخاب کند، چون فهرستی از همه جمعیت شهروندان وجود ندارد و آنان در بلوکهای شهری یا بلوکهای سرشماری جداگانهای سکونت دارند، ابتدا می تواند نمونه ای از بلوک ها را انتخاب نماید، سپس فهرستی از افرادی که در هریک از بلوکهای انتخاب شده زندگی می کنند تهیه نموده و آنگاه از ساکنان هر یک از بلوکها، به طور تصادفی نمونه گیری کند.
در نمونه گیری یک مرحله ای، چندین خوشه به عنوان نمونه انتخاب می شوند و لیکن در نمونه گیری خوشه ای چند مرحله ای، نمونه منتخب بهتر معرف جامعه است و از این جهت دقت برآورد آن در مقایسه با نمونه گیری خوشه ای یک مرحلهای افزایش مییابد.
هر چند ممکن است به جهت مراحل متعدد نمونه گیری، خطای نمونه گیری افزایش یابد.
در نمونه گیری خوشه ای چند مرحله ای، در نهایت این افراد (اشخاص) هستند که به عنوان نمونه انتخاب می شوند و نه خوشه ها. نمونه گیری خوشه ای چند مرحله ای، نوع دیگری از نمونه گیری خوشه ای است.
زمانی که منطقه به صورت تصادفی انتخاب شد، می توان نمونه گیری را در داخل منطقه نیز ادامه داد.
به عنوان مثال، مطالعه کننده ممکن است آدرس کلیه افرادی را که در یک منطقه زندگی می کنند داشته باشد، بنابراین از بین این افراد، ۱۰ نفر را به صورت تصادفی انتخاب می شود.
در روش نمونه گیری خوشه ای چند مرحله ای، فهرست نمونه گیری دوبار و در بعضی مواقع بیش از دو بار تهیه میشود.
نمونه گیری خوشه ای برخی از مواقع در پژوهشهای آموزشی به کار می رود در این نوع پژوهش ها از کلاس به عنوان واحد نمونه گیری استفاده می شود.
از مزایای عمده نمونه گیری خوشه ای جلوگیری از اتلاف وقت و صرفه جویی در منابع مالی است.
معایب این روش عبارتاند از:
۱. دقت آن از نمونه گیری تصادفی ساده کمتر است، زیرا در نمونه گیری تصادفی ساده فقط یک اشتباه وجود دارد در صورتی که در نمونه گیری خوشه ای در هر مرحله یک اشتباه نمونه گیری وجود خواهد داشت یعنی به تعداد مراحلی، خطای نمونه گیری وجود دارد.
۲. برای داده های جمع آوری شده از این نوع نمونه گیری فرمول آسانی را نمی توان به کار برد، زیرا به کار بردن یک نوع ابزار آماری در جامعه های مختلف دقت آن را کاهش میدهد.